Leestijd: 12 minuten
Design van producten
Heeft u een product ontworpen? Dan heeft u misschien wel veel geïnvesteerd om uw product een fraai design te geven. U wilt dan natuurlijk niet dat een concurrent uw product zomaar namaakt. Daarom is het van belang dat uw product juridisch goed beschermd is. Op het uiterlijk van producten kunnen meerdere wettelijke regimes van toepassing zijn. Met name het auteursrecht en modellenrecht spelen een belangrijke rol bij de bescherming van vormgeving. In mindere mate kunnen ook het merkenrecht en het slaafse nabootsingsrecht van toepassing zijn op de bescherming van het uiterlijk van producten. De basiskenmerken van deze rechten komen hierna aan de orde.
Voor alle hierna te bespreken rechten geldt echter dat zij nooit techniek en functionaliteit beschermen. Techniek en functionaliteit kan alleen met een octrooi (in de volksmond ook wel ‘patent’ genoemd) worden beschermd. Een vorm die uitsluitend technisch is bepaald, kan daarom niet beschermd worden met het auteursrecht, modellenrecht, merkenrecht en slaafse nabootsingsrecht.
Auteursrecht
Vereisten voor bescherming
Het auteursrecht is geregeld in de Auteurswet en beschermt ‘werken’ van letterkunde, wetenschap of kunst. Om van een ‘werk’ te kunnen spreken, moet het voortbrengsel een eigen, oorspronkelijk karakter en het persoonlijk stempel van de maker vertonen. Of anders gezegd: het voortbrengsel moet een eigen, intellectuele schepping van de maker vormen. Beide criteria komen volgens het arrest Stokke/Fikszo van de Hoge Raad op hetzelfde neer, namelijk dat de maker creatieve keuzes heeft moeten maken. Door het maken van zulke creatieve keuzes kan de auteur namelijk een ‘persoonlijke noot’ aan zijn werk toevoegen.
Het auteursrecht beschermt creatieve vormgeving automatisch. Een registratie of aanvraag is dus niet vereist. De beschermingsduur is 70 jaren, gerekend vanaf 1 januari volgend op de dood van de maker, of de eerste openbaarmaking in geval van een rechtspersoon. De bescherming geldt in principe wereldwijd.
Beschermingsomvang
Vormgeving die aan het hierboven omschreven vereiste voldoet, geniet dus auteursrechtelijke bescherming. Die bescherming strekt zich uit tot verveelvoudigingen (kopieën en bewerkingen) en openbaarmakingen (terbeschikkingstellingen). Van een ‘verveelvoudiging’ is sprake, indien in het beweerdelijk inbreukmakende werk de auteursrechtelijk beschermde trekken herkenbaar zijn overgenomen. Er moet dus sprake zijn van ontlening. Dit komt erop neer dat de vermeende inbreukmaker zijn voortbrengsel heeft afgekeken van het werk van de auteur. Daarnaast moeten de totaalindrukken van beide werken overeenstemmen.
Het kan buitengewoon lastig zijn voor de auteursrechthebbende om ontlening aan te tonen. Daarom is de Hoge Raad de rechthebbende enigszins tegemoet gekomen. Als de totaalindrukken zeer sterk overeenkomen, dan keert namelijk de bewijslast om. De vermeende inbreukmaker verkrijgt dan de (zware!) bewijslast om aan te tonen dat hij niet aan het werk van de eiser heeft ontleend, ook niet onbewust. Dit volgt uit het Barbiepop-arrest en het arrest Una Voce Particulare.
Modellenrecht
Vereisten voor bescherming
Vormgeving kan men ook beschermen met het modellenrecht. Een voortbrengsel komt voor modelrechtelijke bescherming in aanmerking indien het aan twee voorwaarden voldoet. Ten eerste moet een model nieuw zijn. Dit houdt in, dat nog niet eerder ergens in de wereld een identiek model ter beschikking is gesteld. Ten tweede moet het model een eigen karakter vertonen. Volgens dit vereiste moet de algemene indruk die het model wekt bij de ‘geïnformeerde gebruiker’ verschillen van de algemene indruk die bij deze gebruiker gewekt wordt door modellen die vóór het depot al beschikbaar zijn gesteld.
Anders dan het auteursrecht ontstaat het modelrecht door inschrijving van een depot. Een modeldepot moet worden verricht bij het Benelux-Bureau voor de Intellectuele Eigendom (BBIE te Den Haag) in geval van een Benelux-model of bij het European Union Intellectual Property Office (EUIPO te Alicante) in geval van een Gemeenschapsmodel. Een eenmaal ingeschreven model geeft gedurende 25 jaren bescherming.
Beschermingsomvang
Wanneer is het mogelijk om tegen een gelijkend product op te treden? Voor de beschermingsomvang van het modelrecht geldt ongeveer hetzelfde criterium als bij de vraag of een model voor bescherming in aanmerking komt. De modelhouder kan zich verzetten tegen het gebruik van een voortbrengsel dat hetzelfde uiterlijk vertoont als het gedeponeerde model dan wel dat bij de geïnformeerde gebruiker geen andere algemene indruk wekt.
Hierbij is het van belang om te realiseren dat het begrip ‘geïnformeerde gebruiker’ een soort tussencategorie behelst. Hij is niet zo oplettend als de deskundige in het octrooirecht, maar wel oplettender dan de gemiddelde consument in het merkenrecht (HvJ EU 20 oktober 2011, C-281/10 (PepsoCo/Grupo Promer)). De geïnformeerde gebruiker ziet daarom relatief snel verschillen tussen verschillende voortbrengsels. Praktisch heeft dat tot gevolg dat het vrij gemakkelijk is om een modelrecht te verkrijgen, maar dat het wat moeilijker is om tegen een vermeend inbreukmakend voortbrengsel op te treden.
Zoals gezegd bestaan er twee verschillende modelrechten. Enerzijds kennen wij een Benelux-modelrecht, dat bescherming geeft in de Benelux. Het Benelux-modelrecht wordt geregeld in het Benelux-Verdrag inzake de Intellectuele Eigendom (BVIE). Dit is hetzelfde verdrag als waarin het Benelux-merkenrecht geregeld wordt. Anderzijds kennen wij een Gemeenschapsmodel, dat bescherming geeft in de gehele Europese Unie. Het Gemeenschapsmodel wordt geregeld in de Gemeenschapsmodellenverordening.
“NIG”
De Gemeenschapsmodellenverordening regelt ook nog het zogenaamde niet-ingeschreven modelrecht (NIG). Zoals de naam al verraadt, hoeft dit type modelrecht niet ingeschreven te worden. Daar staat echter tegenover dat de beschermingsduur slechts drie jaren is. Daarnaast geldt bij de beschermingsomvang een extra vereiste, namelijk een ontleningsvereiste zoals we dat ook kennen in het auteursrecht. Hierboven bleek al dat het voor de rechthebbende lastig is om ontlening aan te tonen. Op dezelfde manier als de Hoge Raad de bewijslast van de auteursrechthebbende aanzienlijk heeft verlicht, heeft het Hof van Justitie de bewijslast van de modelrechthebbende op dit punt verlicht. Een en ander volgt uit HvJ EU 13 februari 2014, C-479/12 (Gautzsch/Duna).
Merkenrecht
Vereisten voor bescherming
Ook het merkenrecht kan onder omstandigheden geschikt zijn om vormgeving te beschermen. De vereisten daarvoor zijn echter tamelijk streng. Voor de meeste merken (zoals woord- en beeldmerken) volstaat het dat zij onderscheidend vermogen hebben. Vormmerken daarentegen dienen zich significant te onderscheiden van hetgeen al beschikbaar is op de markt. Dit volgt uit het Henkel-arrest. Bovendien geldt dit zware vereiste voor alle geografische gebieden waar men merkenrechtelijke bescherming wenst. In geval van een Uniemerk moet men deze hogere mate van onderscheidend vermogen dus aantonen voor de gehele Europese Unie. Tegen dit probleem liep Nestlé bijvoorbeeld aan bij de bescherming van haar viervingerige KitKat-reep (HvJ EU 25 juli 2018, C-84/17, C-85/17 en C-95/17 (Nestlé/EUIPO)).
Daarnaast mag de vorm ook niet de ‘wezenlijke waarde’ van de waar bepalen. Dit is een lastig te doorgronden criterium dat er enigszins paradoxaal op neerkomt dat een product niet te esthetisch/mooi mag zijn. Hierover heeft NORD eerder geblogd in het kader van het rode-zoolmerk van Louboutin.
Vanwege deze strenge vereisten zal het uiterlijk van een product niet snel voor merkenrechtelijke bescherming in aanmerking komen. Een vormmerk ontstaat niet vanzelf, maar moet men aanvragen bij de relevante autoriteiten. Net als bij het modellenrecht zijn dit het BBIE voor Benelux-merken en het EUIPO voor Uniemerken. De beschermingsduur is in eerste instantie tien jaren. Deze termijn kan in theorie oneindig worden verlengd, zolang de merkhouder de benodigde taksen maar betaalt.
Beschermingsomvang
Merken beschermen de houder ervan voornamelijk tegen verwarringsgevaar. Dit geldt voor alle soorten merken, dus ook voor vormmerken. Bekende merken hebben een ruimere beschermingsomvang. Houders van een bekend merk kunnen ook optreden tegen het gebruik van een teken waarmee ongerechtvaardigd voordeel uit de reputatie of het onderscheidend vermogen van het bekende merk wordt gehaald. Daarnaast kunnen houders van bekende merken optreden tegen afbreuk aan de reputatie of het onderscheidend vermogen van hun bekende merk.
NORD heeft eerder een blog geschreven over het beoordelen van merkinbreuk. Ook heeft NORD een blog geschreven over merken versus handelsnamen.
Slaafse nabootsingsrecht
Het slaafse nabootsingsrecht is eigenlijk geen intellectueel eigendomsrecht. Het is een leerstuk dat zich heeft ontwikkeld in de jurisprudentie in het kader van de algemene onrechtmatige daad (art. 6:162 Burgerlijk Wetboek). De gedachte van het slaafse nabootsingsrecht is, dat het onrechtmatig is om nodeloos verwarring te wekken in verband met de gelijkheid van producten.
Het enkel wekken van verwarring is onvoldoende om te kunnen spreken van een slaafse nabootsing, zelfs wanneer die verwarring nodeloos is. Het product van de eisende partij moet namelijk ook nog een ‘eigen gezicht op de markt’ hebben (ook wel: ‘eigen plaats op de markt’). Dit houdt in dat het product zich qua uiterlijk moet onderscheiden van andere, gelijksoortige producten op de markt. Dit vereiste is niet wezenlijk anders dan het vereiste van onderscheidend vermogen in het merkenrecht.
Omdat het slaafse nabootsingsrecht geen IE-recht is, kan men dit recht ook niet aanvragen. Zolang het product van eiser een eigen gezicht op de markt heeft, is het altijd mogelijk om op te treden tegen producten die nodeloos verwarring wekken.
Vormgeving beschermen?
Uit het voorgaande blijkt al, dat het deugdelijk beschermen van vormgeving geen gemakkelijke opgave is. Meerdere juridische beschermingsregimes kunnen op design van toepassing zijn, soms zelfs tegelijk. Voor een gedegen advies over de bescherming van het uiterlijk van producten kunt u het beste contact opnemen met de specialisten van NORD. Zij zijn op dit vlak door de wol geverfd.
Uiteraard kunt u ook contact opnemen met NORD Advocaten ingeval u door iemand anders aangesproken wordt wegens vermeende inbreuk op voornoemde rechten. De advocaten van NORD zijn uitstekend in staat uw juridische kwestie te beoordelen en u van een bruikbaar, praktisch advies te voorzien.
